Kenmerken waterschap
In de Waterschapswet zijn de belangrijkste kenmerken van het waterschap geregeld: hoe het waterschap wordt ingesteld en opgeheven, het takenpakket van het waterschap, de samenstelling en bevoegdheden van het waterschapsbestuur, hoe de financiering van het waterschap is geregeld, hoe de besluitvorming van het waterschap plaatsvindt en hoe het (provinciale) toezicht op het waterschap is geregeld. Kortom, de Waterschapswet regelt het ontstaan en de institutionele vormgeving van het waterschap.
Momenteel kent Nederland 21 waterschappen. Dat waren er vroeger veel meer. In 1950 bestonden er ruim 2.600 waterschappen. Door fusies is dit aantal sterk afgenomen en zijn de waterschappen beter in staat hun belangrijke taken uit te oefenen. Vaak liggen waterschappen in meer dan 1 provincie; hun beheergebieden zijn namelijk op watersystemen gebaseerd. Zo ligt waterschap Rivierenland zelfs in 4 provincies.
Taken van een waterschap
Artikel 1 van de Waterschapswet beschrijft de taken die aan de waterschappen zijn opgedragen: (1) de zorg voor het watersysteem, (2) de zorg voor het zuiveren van rioolwater en (3) de zorg voor het voorkomen van schade aan waterstaatswerken veroorzaakt dor muskus- en beverratten. In de Waterwet worden deze taken verder uitgewerkt. Ook staat in de Waterwet over welke bevoegdheden het waterschap beschikt bij uitvoering van de taken en aan welke verplichtingen het daarbij moet voldoen. Waar de Waterschapswet de institutionele vormgeving van het waterschap regelt, is in de Waterwet geregeld hoe het waterschap zijn operationele taken uitvoert.
Heffingen
Omdat waterschappen verantwoordelijk zijn voor het watersysteem en de zuivering van rioolwater, is in artikel 117 en 122d van de Waterschapswet vastgelegd dat zij een zuiveringsheffing en een watersysteemheffing mogen heffen.
De zuiveringsheffing is gebaseerd op het principe ‘de vervuiler betaalt’. Bij de watersysteemheffing geldt: wie belang heeft bij het goed functioneren van het watersysteem, betaalt ook mee. Er wordt daarbij onderscheid gemaakt tussen een solidariteitsdeel en een profijtdeel. Hiervoor is gekozen omdat waterschappen deels maatregelen treffen waar iedereen iets aan heeft en deels maatregelen waar specifieke groepen van profiteren.
Waterschapsbestuur
Bij de instelling van een waterschap wordt de samenstelling van het bestuur geregeld. In de Waterschapswet staan regels voor deze samenstelling. Zo hebben alle 21 waterschappen een algemeen bestuur en een dagelijks bestuur. Het algemeen bestuur bepaalt het beleid van het waterschap. Het dagelijks bestuur moet dit beleid uitvoeren. Het bestuur wordt voorgezeten door een voorzitter, die dijkgraaf of watergraaf heet.
In de Waterschapswet staat daarnaast de verordenende bevoegdheid van waterschappen vastgelegd. Dat betekent dat een waterschapsbestuur bepaalde regels mag vaststellen waaraan burgers en bedrijven moeten voldoen. De belangrijkste waterschapsverordening is de zogenaamde keur waarin onder meer regels zijn opgenomen over het bouwen op dijken en het onttrekken van water. Om de transparantie van waterschappen te waarborgen, is in de Waterschapswet ook het toezicht op het bestuur vastgelegd. Daarbij moeten bestuursvergaderingen openbaar zijn.