Op 9 maart vindt in de Tweede Kamer het Commissiedebat Elektriciteitsnet, energie-infrastructuur & Regionale Energiestrategie (RES) plaats. De Kamerleden debatteren dan over deze onderwerpen met de minister van Economische Zaken en Klimaat. De provincies, waterschappen en gemeenten hebben de commissieleden een aantal punten meegegeven voor het debat.
De waterschappen willen aquathermieprojecten versnellen. Uit onderzoek blijkt dat oppervlaktewater kan voorzien in een belangrijk deel van de vraag naar warmte en koelte. Maar aquathermie komt nu nog onvoldoende tot ontwikkeling. Dat komt vooral door de rol en manier van financiering van Rijkswaterstaat en de waterschappen.
Aanvullende financiering
De waterschappen willen op korte termijn aanvullende financiering voor aquathermie. Want juist dit zijn projecten met weinig impact op de omgeving. En ze kunnen een bijdrage leveren aan de warmtetransitie en aan het ontlasten van de elektriciteitsnetten.
Waterkwaliteit
Door de aard van aquathermieprojecten is het vaak niet mogelijk om ze te betalen uit de waterschapsbelastingen. Waterschappen en Rijkswaterstaat zorgen voor een zorgvuldige afweging of het de waterkwaliteit en ecologie niet schaadt. Samen met de STOWA wordt hiervoor gewerkt aan het verbeteren van een beoordelingskader.
Belemmeringen wegnemen
Daarom roepen de waterschappen de Kamer op om het kabinet te vragen gedurende 3 jaar hiervoor 2 miljoen euro per jaar beschikbaar te stellen voor de waterschappen. Ook vragen ze de Kamer om het kabinet te verzoeken belemmeringen voor aquathermieprojecten weg te nemen.
Andere onderwerpen
Tijdens het Commissiedebat komen ook andere onderwerpen aan de orde, zoals het multifunctioneel gebruik van zonnevelden en het versnellen van de aanleg van energie-infrastructuur.
47 gemeenten hebben een aanvraag ingediend voor toekenning van subsidie in de derde ronde proeftuinen aardgasvrije wijken. Daarvan krijgen 14 aanvragen een subsidie en worden 6 wijken aardgasvrij met aquathermie. Bij de selectie is vooral gelet op het draagvlak onder de bewoners, de uitvoeringsgereedheid van de plannen en de mogelijkheden om op te schalen.
Veel gemeenten zetten met een stapsgewijze aanpak in op isolatie en hybride warmtepompen als tussenoplossing naar aardgasvrij verwarmen. De gemeenten die met hun aanpak direct naar aardgasvrij gaan, doen dat vooral met lage temperatuur warmtenetten op basis van aquathermie. Dat bijna de helft van de geselecteerde proeftuinen voor deze oplossing kiest, past in het beeld dat steeds meer gemeenten aquathermie inzetten als alternatief voor aardgas.
De gemeenten die met deze subsidie aan de slag gaan met aquathermie zijn Almelo, De Bilt, Eindhoven, Leeuwarden, Sûdwest Fryslân (Heeg) en Vlissingen.
“Energie spat van de aanvragen af”
Meindert Smallenbroek, stuurgroepvoorzitter van het Netwerk Aquathermie (NAT) en algemeen directeur van de Unie van Waterschappen: “Wat vooral opvalt in de aanvragen met aquathermie is het enthousiasme van de verschillende partijen over de samenwerking. De energie spat al van de aanvragen af. Bewoners zetten samen met de gemeente en het waterschap de schouders eronder en grijpen de proeftuin aan om te werken aan de warmtetransitie én het versterken van het wijkgevoel. Dat is het mooie aan deze techniek, naast dat het simpelweg maakt dat je minder elektriciteit nodig hebt om je huis te verwarmen als je van het gas af gaat.”
Financiering warmtenetten
Voor het klimaatakkoord berekende CE Delft dat aquathermie kan voorzien in circa 40% van de warmtevraag. Sindsdien zijn waterschappen en Rijkswaterstaat zeer betrokken bij het ontsluiten van deze warmtebron. De techniek is zeker niet nieuw; er wordt al tientallen jaren gebruik gemaakt van aquathermie. De uitdaging ligt met name in de financiering van de benodigde infrastructuur zoals de warmtenetten.
Erik Kraaij, programmamanager Netwerk Aquathermie: “Ook op het komende NAT Festival zullen we hier aandacht voor vragen: hoe financieren we de warmtetransitie? Deze vraag is met name relevant voor de benodigde opschaling naar grote aquathermieprojecten.”
Programma Aardgasvrije Wijken
In het interbestuurlijke Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) werken het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het ministerie van Economische Zaken en Klimaat en de decentrale overheden samen om gemeenten en betrokken partijen zo goed mogelijk te ondersteunen in de aardgasvrije opgave.
Dit draagt bij aan de doelstelling uit het Klimaatakkoord om 1,5 miljoen woningen en andere gebouwen te verduurzamen in de periode tot en met 2030. Het doel van het programma is om te leren op welke manier het aardgasvrij maken van wijken kan worden ingericht en opgeschaald. Binnen het PAW worden uiteindelijk naar verwachting circa 50.000 woningen en andere gebouwen verduurzaamd.
Hoe kunnen de waterschappen direct of indirect een bijdrage leveren aan de regionale energiestrategieën? Onder de vlag van het programma Waterbeheer en Regionale Energiestrategieën (WARES) is daar onderzoek naar gedaan. Op 25 november overhandigden Dirk-Siert Schoonman, bestuurslid van de Unie van Waterschappen, en Joost Buntsma, directeur van STOWA, de uitkomsten van dat onderzoek aan Ed Nijpels, voorzitter van het voortgangsoverleg van het Klimaatakkoord.
De Unie van Waterschappen heeft in het kader van het Klimaatakkoord een subsidie van 1,2 miljoen euro gekregen van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties voor een driejarig onderzoeksprogramma. Met STOWA zijn de handen ineen geslagen om voor de waterschappen beleid en onderzoek te ontwikkelen en uit te voeren.
Thema’s
Het WARES-onderzoek gaat over 3 thema’s: aquathermie, opwek en opslag van duurzame elektriciteit, en juridische aspecten. STOWA en de Unie hebben zelf ook fors geïnvesteerd in diverse onderzoeken naar onder meer duurzame energie en broeikasgassen, vooral gericht op de rioolwaterzuivering. Denk aan energiebesparing, biogas, waterstof, en methaan- en lachgasreductie.
Aquathermie
Aquathermie, warmte en koeling uit water, is een duurzaam alternatief voor aardgasverwarming. In potentie kan aquathermie in totaal zo’n 50 procent van de gebouwde omgeving verwarmen (en koelen). Er zijn al tientallen aquathermieprojecten in Nederland. Om te stimuleren dat aquathermie waar dat passend is ook toegepast wordt, zijn er vanuit het onderzoeksprogramma diverse hulpmiddelen ontwikkeld. Bijvoorbeeld een viewer die de lokale potentie van aquathermie inzichtelijk maakt.
Wind en zon
Windenergie maakt een belangrijk onderdeel uit van de regionale energiestrategieën. Grote windmolens zijn echter vaak niet in te passen voor waterbeheerders vanwege de landschappelijke en milieuhinder. Vandaar dat de haalbaarheid van kleinere windmolens is onderzocht. Het blijkt dat veel kleinere windmolens in windrijke gebieden rendabel kunnen zijn, mits bijna 100 procent van de opgewekte energie ook ter plaatse door de waterbeheerder gebruikt kan worden. Voor zon op waterprojecten is een praktische handreiking opgesteld om waterschappen te helpen bij het bepalen van hun rol en positie bij initiatieven en bij de advisering over zon-op-water projecten en vergunningsaanvragen.
Opslag van energie
Een grote uitdaging bij de energietransitie is de afstemming van vraag en aanbod van energie. Er is onderzocht of de opslag van energie voor waterschappen technisch, financieel en juridisch haalbaar is. De waterschappen hebben ruim 300 rioolwaterzuiveringen verspreid over het land in beheer. Die zijn goed voor ruim 8 PJ (PetaJoule) energieverbruik met een ruime aansluiting op het elektriciteitsnet. Daarnaast zijn de zuiveringen één van de grootste producenten van biogas en groen gas: ruim 135 miljoen kuub per jaar. Ook zijn er veel mogelijkheden voor plaatsing van zonnepanelen en windmolens voor eigen gebruik of voor lokale energiecoöperaties
De rwzi als smart energy hub
Er is ook onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) als energiehub. Dat laat zien dat vraag en aanbod van energie met de lokale omgeving van de rioolwaterzuivering kan worden afgestemd en uitgewisseld. Hierdoor is lokaal een aanzienlijke ontlasting van het elektriciteitsnet mogelijk. De meest verrassende uitkomst van het onderzoek is dat de rwzi een zeer kansrijke locatie is voor het opwekken van groene waterstof.
Juridisch
Waterbeheerders die pionieren met nieuwe energiebronnen komen vaak juridische knelpunten tegen. De Unie van Waterschappen heeft in aanvulling op de bestaande Juridische Handreiking een inventarisatie van juridische vraagstukken gedaan. De resultaten zijn gebundeld en intern gedeeld, zodat waterschappen van elkaar kunnen leren. Ook leverde de analyse vraagstukken op voor vervolgonderzoek. Zo is er een Handreiking Aanbesteden en schaarse rechten ontwikkeld en een Handreiking Samenwerking met Energiecoöperaties. Tot slot zijn er binnen het WARES-programma diverse handreikingen ontwikkeld.
Met het Festival ‘Aquathermie stroomt door’ van het Netwerk Aquathermie op 12 mei is de Green Deal Aquathermie op feestelijke wijze afgerond. Tijdens de dag stonden de successen van de afgelopen 3 jaar centraal, deelden de aanwezigen hun ervaringen en bespraken ze de toekomstige uitdagingen. Het festival was zo het schakelpunt tussen het einde van de Green Deal Aquathermie en de start van een nieuwe periode.
Aquathermie is thermische energie uit oppervlakte-, afval- en drinkwater. Netwerkbureau Aquathermie (NAT) is de uitvoeringsorganisatie van de Green Deal Aquathermie. In 3 jaar tijd heeft NAT samen met andere partijen en partners veel bereikt. Bij de start van de Green Deal in 2019 was al bekend dat aquathermie grote potentie heeft om de gebouwde omgeving te verwarmen en te koelen.
60 organisaties doen mee
Zo’n 40 partijen verbonden zich toen aan het doel om de mogelijkheden van aquathermie verder in kaart te brengen en zo een versnelling te brengen in de warmtetransitie. Het netwerk is gaandeweg gegroeid tot 60 organisaties. Zij leveren ieder hun eigen inbreng in de samenwerking op het gebied van onderzoek, het verkennen van governancevormen en het delen van praktijkkennis.
Aquathermie in regeerakkoord
Door alle inzet is de bekendheid met aquathermie flink toegenomen: aquathermie is gegroeid van onbekende bron naar kansrijke optie. Deze duurzame bron voor verwarmen en koelen wordt al veel toegepast in meestal kleinschalige (nieuwbouw)projecten. Mede door de inzet van NAT is aquathermie in het huidige regeerakkoord opgenomen als een belangrijke duurzame warmtebron voor de toekomst. Een opsteker die het netwerk motiveert aquathermie grootschaliger uit te rollen.
Volgende fase
Aquathermie is toe aan een volgende fase. De ambitie is om in 2030 meer dan 200.000 woningen te verwarmen en te koelen met aquathermie. Het programmaplan hiervoor is in ontwikkeling. Om versnelling en opschaling van projecten te realiseren, staan we nog voor een aantal uitdagingen. Bijvoorbeeld het creëren van een gelijk speelveld voor deze techniek. De ontwikkeling van een marktsector zal de realisatie van projecten verder versnellen. Zo draagt aquathermie bij aan het behalen van landelijke klimaatdoelstellingen. Aquathermie stroomt door!
Netwerk Aquathermie
Aan het Netwerk Aquathermie doen onder meer mee: Ministerie EZK, Ministerie I&W, Ministerie BEZK, Unie van Waterschappen, VEWIN, NWB Bank, Deltares, KWR, STOWA, VNG, verschillende waterschappen, provincies en gemeentes, en bedrijven.
(Op de foto v.l.n.r. Erik Kraaij, programmamanager Netwerk Aquathermie, Sandor Gaastra, directeur-generaal Klimaat en Energie van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat en Meindert Smallenbroek, voorzitter Stuurgroep Aquathermie)
Aquathermie krijgt op dit moment geen gelijke kans tussen alle andere bronnen in de energietransitie. Dat blijkt uit onderzoek van adviesbureau APPM naar de vraag hoe effectief aquathermie naar voren komt in overheidsinstrumenten die de energietransitie ondersteunen.
De Unie van Waterschappen en Rijkswaterstaat hebben dit onderzoek laten uitvoeren, in samenwerking met het Netwerk Aquathermie en STOWA.
Geen gelijk speelveld
De conclusie is dat er op dit moment geen gelijk speelveld is voor aquathermie. Dat maakt dat het benutten van deze warmtebron nog te weinig van de grond komt. En dat terwijl aquathermie tot 40 procent in de warmtebehoefte van de huishoudens kan voorzien.
Effectiviteit
Adviesbureau APPM heeft onderzoek gedaan naar de effectiviteit van een aantal instrumenten voor een gelijk speelveld voor aquathermie. Hierbij is gekeken naar de belangrijkste kansen, knelpunten en verbetermogelijkheden. Er zijn 3 soorten instrumenten onderzocht:
Financiële instrumenten (zoals subsidies)
Informatieve en communicatie-instrumenten (zoals handreikingen, helpdesks en leer- en onderzoeksprogramma’s.)
Samenwerkingsafspraken, visies en strategieën
Hoe eenvoudiger, hoe beter
Het realiseren van een aquathermiesysteem is veelomvattend. Lage temperatuur vraagt veel van het systeem. Dus geldt: hoe ‘eenvoudiger’ het systeem, hoe minder kosten en risico’s. Zo’n systeem is in een nieuwbouwproject eerder te realiseren dan in de bestaande bebouwde omgeving.
Lokale situatie
De configuratie van het aquathermiesysteem is sterk afhankelijk van de lokale situatie. Om aquathermie te ondersteunen, promoten en ontwikkelen tot een volwaardig alternatief tussen andere warmtebronnen, zijn er verschillende instrumenten beschikbaar. Maar in hoeverre dragen die hier ook werkelijk aan bij?
Volwaardig alternatief
Uit het onderzoek blijkt dat aquathermie in eerste instantie aantrekkelijk lijkt en als volwaardig alternatief wordt meegenomen in brononderzoeken. Vervolgens is er geen sprake van een gelijk speelveld. Dat komt omdat er een ontoereikend instrumentarium is voor daadwerkelijke realisatie. Het daadwerkelijk realiseren van een project is complex, niet kostendekkend en financieel risicovol. Vooral in de bestaande bebouwde omgeving. Daarom is het voor de politiek ook minder aantrekkelijk. Dit vraagt van initiatiefnemers en betrokken partners veel doorzettingsvermogen en lef.
Aanbevelingen
Uit het rapport komen 3 aanbevelingen:
Spits het instrumentarium meer toe op het mogelijk maken van realisatie. Ga voor het opdoen van meer praktijkervaring met aquathermie aan de slag op plekken waar aquathermie de meeste kans heeft. Of waar het de enige duurzame bron voor een warmtenet is.
Om aquathermie in de bestaande gebouwde omgeving te realiseren, is een zo eenvoudig mogelijk technisch ontwerp nodig. Dan kan de toepassing van aquathermie zo goedkoop mogelijk worden gehouden. Het standaardiseren van technieken is daarbij belangrijk.
Help de lokale overheden minder terughoudend te zijn door concrete doelstellingen te stimuleren. Help ze daarnaast met het maken van afspraken over het (warmte)verdelingsvraagstuk.
Green Deal Aquathermie
De Unie van Waterschappen en Rijkswaterstaat pleiten voor aanpassingen van de instrumenten, zoals in de aanbevelingen wordt voorgesteld. Dit sluit aan bij de doelstelling van de Green Deal Aquathermie. Daarin staat dat aquathermie wordt gezien als volwaardige bron naast andere duurzame warmtebronnen in de energietransitie. Een gelijk speelveld draagt bij aan deze doelstelling en aan gelijke kansen voor aquathermie.
Er komt een Routekaart voor aquathermie. Een motie van GroenLinks daarover is op 8 december aangenomen door de Tweede Kamer. De waterschappen zien zo’n routekaart als een mooie kans om versnelling te realiseren en op een duurzame manier te voorzien in de vraag naar warmte en koude in Nederland.
De motie van GroenLinks was een van de uitkomsten van het notaoverleg Klimaat & Energie, dat op 26 november op de agenda van de Tweede Kamer stond.
De waterschappen pleiten al langer voor meer aandacht voor aquathermie.
De potentie van aquathermie om te voorzien in de behoefte aan warmte en koude is namelijk heel erg groot. Veel waterschappen zijn ook al bezig met initiatieven om warmte en koude te winnen uit oppervlaktewater of rioolwater. De projecten zitten echter veelal nog in de pilotfase. Gezien het maatschappelijk belang van duurzame productie van warmte en koude, willen veel waterschappen opschalen en versnellen. De Green Deal Aquathermie uit 2019 is hier een mooi middel voor en deze heeft vooral bijgedragen in het breed op de kaart zetten van Aquathermie. De routekaart is de volgende stap om tot versnelling in grootschalige toepassing te komen.
Sander Mager, bestuurslid Unie van Waterschappen: “Waterschappen willen graag bijdragen aan het realiseren van de potentie van aquathermie. Zo kunnen we de ambities van het klimaatakkoord waarmaken en sneller onze afhankelijkheid van fossiele energie afbouwen. Bovendien zien we kansen om dit te combineren met andere wateropgaven, zoals verbetering van de waterkwaliteit.”
Waarom een routekaart?
Met een routekaart wordt een belangrijke volgende stap gezet in de invulling van aquathermie, omdat in de huidige vorm de mogelijkheden onvoldoende benut worden. Met aquathermie kan een groot deel van de gebouwde omgeving verwarmd worden. Daarom is er een gecoördineerd uitvoeringsprogramma voor aquathermie nodig. Zo’n programma moet partijen richting en ruimte bieden om te experimenteren, te leren en samen te versnellen. Anders dreigt een groot deel van het potentieel voor de verduurzaming van Nederland onbenut te blijven.
Voordelen van aquathermie
Grote voordelen van aquathermie zijn onder andere:
Het gebruik van deze energiebron kan met een klein warmtenet starten en uitgebouwd worden naar de hele wijk of verder.
Er is weinig van te zien: in de wijk zelf niet, maar er zijn ook minder windmolens of zonneparken in het landschap nodig, in tegenstelling tot volledig elektrische warmtevoorzieningen.
Het beperkt verlagen van de temperatuur van het oppervlaktewater kan positieve effecten hebben voor de waterkwaliteit en ecologie.
Ook in het buitenland is al de nodige ervaring opgedaan met het benutten van de warmte uit rioolwaterzuiveringen voor verwarming van wijken. Dat is bijvoorbeeld te zien in dit filmpje van Turku Energia.
Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties kent 19 gemeentes een rijksbijdrage toe voor het aardgasvrij of aardgasvrij-ready maken van een dorp, wijk of buurt. Van deze 19 gemeentes zijn er 6 geselecteerd voor een proeftuin met aquathermie.
Het gaat om thermische energie uit oppervlaktewater (TEO) in Amsterdam, Doesburg en Venlo. De gemeentes Apeldoorn, Arnhem en Deventer gaan aan de slag met thermische energie uit afvalwater (TEA).
Meer kennis en ervaring
Meindert Smallenbroek, stuurgroepvoorzitter van het Netwerk Aquathermie en algemeen directeur van de Unie van Waterschappen: “Wij zijn blij met deze ontwikkeling. De proeftuinen aquathermie leveren gemeentes, waterschappen en hun partners nog meer kennis en ervaring op. Die kunnen we goed toepassen bij de opschaling van aquathermieprojecten. Het helpt om de Green Deal Aquathermie nog meer tot een succes te maken.”
Meer belangstelling voor aquathermie
Deze grotere rijksbijdrage aan aquathermieprojecten weerspiegelt ook de toenemende belangstelling voor en ontwikkeling van aquathermie de afgelopen 2 jaar, aldus Erik Kraaij, programmamanager van het Netwerk Aquathermie.
Haalbaar en betaalbaar
In het Programma aardgasvrije wijken (PAW) doen gemeenten en hun partners kennis en ervaring op om bestaande wijken haalbaar en betaalbaar te verduurzamen. In oktober 2018 zijn de eerste 27 gemeenten gestart.
Meer volume, meer variatie
Met deze tweede ronde komt het aantal proeftuinen in totaal op 46. Die omvatten in totaal circa 35.000 woningen en ander gebouwen. Met de toevoeging van 19 nieuwe proeftuinen ontstaat naast meer volume ook meer variatie. Onder meer in de beoogde warmtetechnieken, de manier waarop bewoners meedoen en in het type wijken en woningen.
‘Rode draden’ in kaart
Daarnaast zijn proeftuinen geselecteerd vanwege de verbinding met andere opgaven, inclusief klimaatadaptatie en circulair bouwen. De toename van het aantal proeftuinen maakt het mogelijk om ‘rode draden’ in kaart te brengen. Waar kan het beste worden begonnen en welke aanpak werkt in welke situatie?
Programma aardgasvrije wijken
In het interbestuurlijke Programma aardgasvrije wijken (PAW) werken het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, het Interprovinciaal Overleg, de Unie van Waterschappen en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten samen om gemeenten en betrokken partijen zo goed mogelijk te ondersteunen in de aardgasvrije opgave.
Dit draagt bij aan de doelstelling uit het Klimaatakkoord om 1,5 miljoen woningen en andere gebouwen te verduurzamen in de periode tot en met 2030. Het doel van het programma is om te leren op welke manier het aardgasvrij maken van wijken kan worden ingericht en opgeschaald. Binnen het PAW worden uiteindelijk naar verwachting circa 50.000 woningen en andere gebouwen verduurzaamd.
Het kabinet stelt 5 miljard euro subsidie beschikbaar in de najaarsronde van de Stimuleringsregeling Duurzame Energietransitie. Goed nieuws is dat aquathermie voor de gebouwde omgeving als nieuwe categorie wordt opgenomen in de regeling.
De eerste ronde van de verbrede Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE++) wordt tussen 29 september en 22 oktober 2020 opengesteld. Deze regeling richt zich speciaal op CO2-reductie.
Aquathermie wordt als nieuwe categorie opgenomen in de SDE++. Dit betekent dat thermische energie uit oppervlaktewater (TEO) en thermische energie uit afvalwater (TEA) voor de gebouwde omgeving in aanmerking komen voor subsidie uit de SDE++. Aquathermie voor de glastuinbouw komt naar verwachting in 2021 in aanmerking voor subsidie.
Doorbraak
Aquathermie is een bron met veel potentieel waar waterschappen graag aan meewerken. Dat projecten met aquathermie nu ook gebruik kunnen maken van de subsidieregeling van de SDE dit najaar, vinden de waterschappen een goede zaak. Gemeenten, netbeheerders of andere partijen die aquathermieprojecten willen ontwikkelen worden hiermee geholpen. De waterschappen verwachten dat dit leidt tot een doorbraak in de ontwikkeling van grootschalige aquathermieprojecten. Zij hopen dat er daardoor meer aquathermieprojecten gerealiseerd worden de komende jaren en dat dit bijdraagt aan de transitie naar aardgasvrije wijken.
