In de helft van de Nederlandse landbouwgebieden is de waterkwaliteit in sloten en beken onvoldoende. Het mestbeleid heeft vanaf 1986 wel tot verbetering geleid, maar de dalende trends lijken af te zwakken en daarom zijn verdere maatregelen nodig. Deze conclusies trekt de Unie van Waterschappen na onderzoek dat kennisinstituut Deltares heeft gepubliceerd.
Te hoge concentraties
Samen met de waterschappen heeft Deltares gegevens tot en met 2023 over de nutriënten fosfor en stikstof in het water verzameld op 172 meetlocaties. De gekozen locaties liggen in waterlopen waar meststoffen uit de landbouw de grootste invloed hebben. Voor zowel stikstof als fosfor blijkt dat de gemeten concentraties op ongeveer de helft van die locaties te hoog zijn. In een ongunstig jaar voldoet slechts een kwart van de sloten en beken aan de milieueisen.
Verbetering van waterkwaliteit zwakt af
Het overschot aan stikstof en fosfor in het oppervlaktewater kan leiden tot giftige algenbloei, vissterfte en een afnemende biodiversiteit. De geselecteerde meetlocaties met een voldoende lange meetreeks (145 locaties) laten een langzame verbetering van de waterkwaliteit zien. Het gevoerde mestbeleid heeft dus effect, maar de dalende trends lijken in de meer recentere jaren af te zwakken. In een aantal wateren blijkt uit de trend dat de waterkwaliteit zelfs achteruitgaat en op de helft van de locaties voldoen de concentraties nog niet aan de gestelde doelen.
Weersomstandigheden vaak negatieve invloed
Deltares heeft op basis van de meetreeksen ook een aantal extra analyses uitgevoerd. Hieruit komt onder meer naar voren dat extreem natte condities in de zomer voor hogere nutriëntenconcentraties in oppervlaktewater in landbouwgebieden zorgen. Een ander opvallend resultaat was een versnelde opwarming van het water sinds ongeveer 2012. Warmer water is gevoeliger voor meststoffen doordat er eerder algenbloei en zuurstofloosheid ontstaat. Waterkwaliteit moet dan ook onder alle weersomstandigheden aan de norm voldoen.
Extra maatregelen nodig
Watervervuiling door mest vanuit de landbouw moet structureel aangepakt worden. Dit vraagt om regie op mestbeleid door het Rijk en om dit te verbinden met de aanpak om de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water te behalen. Het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur moet dit jaar maatregelen opnemen in het achtste actieprogramma nitraatrichtlijn om te voorkomen dat nutriënten in het water terecht komen.
Gezonde leefomgeving en toekomstbestendige landbouw
Goede uitvoering door de landbouw is nodig en meer toezicht en handhaving leidt tot betere naleving. Deze extra maatregelen zijn nodig voor een gezonde leefomgeving met goede waterkwaliteit voor mens en milieu en een toekomstbestendige landbouw.
Tijdens een werkbezoek op 31 januari aan waterschap Aa en Maas liet Tweede Kamerlid Mpanzu Bamenga (D66) zich bijpraten over het thema waterkwaliteit. Kamerlid Bamenga en zijn beleidsmedewerker Doris Huitink werden door dijkgraaf Mario Jacobs ontvangen op de rioolwaterzuivering Den Bosch.
Op de foto v.l.n.r. Edwin Hes, Doris Huitink, Tessa Maas, Mpanzu Bamenga en Mario Jacobs.
Het bezoek kreeg uitleg over de Kaderrichtlijn Water en de waterkwaliteitsdoelen voor 2027. Beleidsadviseur Edwin Hes vertelde welke concrete acties waterschap Aa en Maas onderneemt om de waterkwaliteit te verbeteren in de 52 waterlopen die het in beheer heeft. Bijvoorbeeld door beken te herinrichten, waterlopen meer te laten meanderen en ruimte te geven, zodat het planten- en dierenleven zich kan herstellen.
Samenwerking
Samen met bedrijven kijkt het waterschap welke stoffen er nu geloosd worden die slecht zijn voor de waterkwaliteit, zodat deze niet meer in het oppervlaktewater terechtkomen. Dit vraagt om een goede samenwerking tussen overheden, bedrijven en milieu- en natuurorganisaties.
Medicijnresten
Daarna volgde een rondleiding over de rioolwaterzuivering (rwzi) Den Bosch. Het is een van de zeven zuiveringsinstallaties van Aa en Maas. Hier zuivert Aa en Maas dagelijks 40.000 kubieke meter afvalwater. Een van de uitdagingen die aan bod kwamen, was het verwijderen van medicijnresten.
Waterfabriek
Het bezoek kreeg ook een toelichting op een pilot die Aa en Maas samen met andere waterschappen uitvoert: de Waterfabriek. Gezuiverd rioolwater uit de rwzi wordt ingezet voor glastuinbouw of als proceswater voor de industrie. Hergebruik van gezuiverd restwater (effluent) is een antwoord op het slinken van de grondwatervoorraad die onder Brabant verborgen ligt en nu wordt aangewend voor drinkwater.
Werkbezoeken
De Unie van Waterschappen organiseert regelmatig werkbezoeken voor Kamerleden. Deze zijn bedoeld om inzicht te geven in actuele onderwerpen en de uitdagingen en belangen van de waterschappen goed op de politieke agenda te zetten.
Op 13 februari praat de Tweede Kamer over funderingsproblematiek. De Unie van Waterschappen wijst erop dat water en bodem meer sturend moeten worden in ruimtelijke ontwikkelingen, om schade door bodemdaling en watertekorten te beperken.
Klimaatbestendige bouw
Klimaatverandering zorgt voor langere periodes van droogte én hevigere neerslag. Dit vraagt om maatregelen die niet alleen het grondwaterpeil stabiliseren, maar ook gebouwen en infrastructuur weerbaarder maken: funderingen op orde, kelders en kruipruimten waterdicht en de directe omgeving van gebouwen geschikt maken om zoveel mogelijk water vast te houden. Bij nieuwbouw moet water en bodem een leidende rol spelen, zodat toekomstige funderingsproblemen worden voorkomen.
Gezonde waterhuishouding
Voor bestaande woningen is een gezonde waterhuishouding cruciaal om verzakkingen en vochtschade te beperken. Daarom pleiten de waterschappen ervoor dat bij verstoring van het grondwatersysteem de balans zo snel mogelijk hersteld wordt. Bijvoorbeeld door meer infiltratie in de bodem op verdichte of afgedekte plekken. Ook is het belangrijk dat er meer grondwater wordt vastgehouden en minder wordt onttrokken en afgevoerd rond verdrogingsgevoelige gebieden.
Transparantie met een waterlabel
Ook is goede, transparante informatievoorziening belangrijk. Bijvoorbeeld met een water- of klimaatlabel voor woningen, zodat bewoners en kopers beter geïnformeerd zijn over risico’s zoals overstromingen, droogte en funderingsproblemen.
Op 29 januari organiseerden de Unie van Waterschappen en Vewin een ‘Waterpoortontbijt’ in Nieuwspoort over de tussenrapportage Kaderrichtlijn Water. Opzet was een toelichting voor Tweede Kamerleden en hun medewerkers op de tussenrapportage.
Aanwezige Tweede Kamerleden waren Harm Holman en Aant Jelle Soepboer (NSC), Cor Pierik en Marieke Wijen-Nass (BBB), Eline Vedder (CDA), Jeanet Nijhof-Leeuw (PVV) en Pieter Grinwis (CU). Ook waren er negen beleidsmedewerkers van diverse fracties aanwezig en vertegenwoordigers van IenW, Vewin en de Unie van Waterschappen.
Tussenevaluatie KRW
Aanleiding voor de bijeenkomst was de tussenevaluatie van de Kaderrichtlijn Water. Deze tussenevaluatie laat zien dat de afgelopen decennia veel is bereikt, maar dat extra inspanningen nodig zijn om de waterkwaliteit in Nederland verder te verbeteren. Maaike Ritzen van het ministerie Infrastructuur en Waterstaat presenteerde de belangrijkste bevindingen en inzichten uit de tussenevaluatie. Tessa Rötscheid van de Universiteit Utrecht gaf een toelichting over de gevolgen van het niet halen van KRW-doelen.
Actie geboden
“Deze tussenstand laat zien dat de Nederlandse inzet niet voor niets is”, reageerde Sander Mager, bestuurslid van de Unie van Waterschappen over de evaluatie. “We zien dat maatregelen zich uitbetalen en dat werken aan gezond water wérkt. Toch moet er nog veel gebeuren. Actie is dus geboden, simpelweg omdat de waterkwaliteit echt nog beter moet voor mens en natuur, dat is waar de KRW over gaat.”
De waterschappen blijven zich inzetten voor en investeren in schoner en gezonder water, maar hebben hierbij ook de landbouw, industrie, inwoners en het Rijk nodig. Schoon en gezond water is van levensbelang, maar geen vanzelfsprekendheid.
Op 28 januari behandelde de Eerste Kamer plenair het wetsvoorstel aanpassing belastingstelsel waterschappen. De Eerste Kamerleden stelden veel vragen aan minister Madlener van Infrastructuur en Waterstaat, bijna 70. Op 4 februari volgen de stemmingen. De waterschappen hopen op snelle besluitvorming om genoeg tijd te hebben om zich voor te bereiden op de invoering.
Minister Madlener beantwoordde de vragen in een eerste en tweede termijn. BBB diende tijdens de behandeling een motie in om de invoering van de verplichte twee tarieven binnen de watersysteemheffing gebouwd uit te stellen tot na de evaluatie over vijf jaar. Minister Madlener heeft die motie ontraden. In het debat was er veel waardering voor het werk wat de waterschappen doen.
Profijtbeginsel
Tijdens de plenaire behandeling stelden de Kamerleden onder meer vragen over het gebruik van de gebiedskenmerken bij het verdelen over de belastingbetalers van de kosten van het watersysteem. Dit gaat over de watersysteemheffing, waarmee het geld wordt opgehaald voor waterveiligheid, voldoende en schoon oppervlaktewater. Volgens de huidige systematiek moeten de waterschappen de kosten voor een belangrijk deel verdelen op basis van de waarde van gebouwen, grond en natuurterreinen. Het belangrijkste knelpunt van deze systematiek is dat de bijdrage kan toe- of afnemen, zonder dat daar meer of minder profijt tegenover hoeft te staan. Het wetsvoorstel gaat uit van een model waarin de kosten niet meer op basis van waarde maar op basis van gebiedskenmerken worden verdeeld. De Kamerleden willen graag dat de minister monitort hoe de waterschappen invulling geven aan de toepassing van het profijtbeginsel.
Scheefgroei huishoudens en bedrijven
Er was ook veel aandacht voor de scheefgroei in de lastenverdeling tussen huishoudens en bedrijven en of die voldoende wordt gerepareerd met het wetsvoorstel. Op dit moment moeten de waterschappen voor woningen en bedrijfspanden hetzelfde tarief gebruiken. De WOZ-waarden van woningen zijn de afgelopen jaren veel harder gestegen dan de WOZ-waarden van bedrijfspanden. Hierdoor zijn woningeigenaren een steeds groter deel van de lasten gaan dragen zonder dat daar direct een hoger voorzieningenniveau tegenover stond. Een onderdeel van het wetsvoorstel zorgt voor een gelijkmatiger ontwikkeling van de lasten voor huishoudens en bedrijven. In de motie van de BBB wordt verzocht om de invoering van dit onderdeel uit te stellen, omdat een verplichting volgens hen geen recht doet aan de verschillen tussen de waterschappen.
Vervolgtraject
Tot slot waren er diverse vragen over het vervolgtraject. In dat traject moeten onderwerpen aan bod komen die in dit wetsvoorstel niet zijn meegenomen. De Kamerleden noemden onder meer een verdere uitwerking van het principe ‘de vervuiler betaalt’ en het belonen van goed gedrag. Het vervolgtraject gaat niet alleen over het belastingstelsel van de waterschappen, maar over een bredere aanpak om de bekostiging van het Nederlandse waterbeheer toekomstbestendiger te maken. De minister heeft toegezegd dat hij de Tweede Kamer voor de zomer nader informeert over dit traject.
Op 26 maart is het jaarlijkse commissiedebat Water in de Tweede Kamer. De waterschappen brengen in aanloop naar dit debat een aantal belangrijke aandachtspunten naar voren, gericht op waterkwaliteit en waterveiligheid.
Waterkwaliteit
De waterschappen blijven zich inzetten voor en investeren in schoner en gezonder water en nemen veel maatregelen voor de verbetering van de waterkwaliteit. Bijvoorbeeld door investeringen in extra zuiveringsstappen voor medicijnresten en andere schadelijke stoffen bij de zuiveringsinstallaties.
Naast de eigen inzet van de waterschappen zijn er extra inspanningen nodig om verdere verbeteringen te realiseren. Het huidige beleid en de geplande maatregelen zijn onvoldoende om alle KRW-doelen in 2027 te halen. Waterschappen pleiten onder andere voor:
Bronaanpak met strenger toelatingsbeleid voor stoffen.
Duidelijke normen voor stoffen, zodat bedrijven en vergunningverleners beter weten waar ze aan toe zijn.
Investeringen in toezicht en handhaving tegen giflozingen.
Een landbouwbeleid dat aansluit bij de KRW-doelen.
Waterveiligheid
Naast het beheer en onderhoud aan dijken werken de waterschappen samen met het Rijk aan de grootste Nederlandse dijkversterkingsoperatie sinds de Deltawerken: het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). De waterschappen willen € 1,25 miljard extra investeren in het op koers houden van deze Nederlandse dijkversterkingen. Voorwaarde daarvoor is dat alliantiepartner het Rijk ook € 1,25 miljard extra investeert en het Rijksdeel in de Voorjaarsnota 2025 beschikbaar komt. Het gaat om projecten die in de periode 2030-2036 in uitvoering gaan.
Ook afspraken over de lange termijn, tot en met 2050, zijn nodig. Dijken zullen in de toekomst hoger en breder moeten worden. Dat gaat veel ruimte en geld kosten. De waterschappen pleiten daarom voor een langetermijnperspectief en een tijdige verhoging van het Deltafonds. De waterschappen vragen daarom om:
Om commitment en de extra middelen voor de € 1,25 miljard investering van het Rijk in de periode 2030 – 2036 verder te concretiseren en om in de Voorjaarsnota 2025 aan te geven hoe deze middelen beschikbaar komen.
Een langetermijnperspectief voor waterveiligheid, inclusief duidelijkheid over tempo, kosten voor de opgaven tot 2050 en vernieuwde afspraken over effectiever en efficiënter werken in de alliantie.
Samenwerking noodzakelijk
Waterschappen kunnen deze uitdagingen niet alleen aanpakken. Samenwerking met landbouw, industrie, inwoners en het Rijk is essentieel om waterveiligheid en -kwaliteit te waarborgen.
Op 30 januari debatteert de Tweede Kamer over de nieuwe Archiefwet. De VNG, IPO en Unie van Waterschappen hebben gezamenlijk inbreng geleverd voor dit debat. waarin zij aandacht vragen voor duurzame toegankelijkheid van overheidsinformatie en voldoende ruimte om de nieuwe wet te implementeren.
De Archiefwet
De Archiefwet regelt de duurzame toegankelijkheid van overheidsinformatie en is een belangrijk kader voor het op orde brengen van de informatiehuishouding, en publieke verantwoording aan de inwoner op langere termijn. Gemeenten, provincies en waterschappen vragen aandacht voor een aantal punten om de toegankelijkheid van overheidsinformatie ook in de toekomst op peil te houden.
Helderheid over samenhang
De decentrale overheden adviseren de Kamer om de nieuwe Archiefwet vast te stellen en in te zetten op innovatie voor duurzame toegankelijkheid van overheidsinformatie. Ook vragen VNG, IPO en de Unie van Waterschappen helderheid over de samenhang van de nieuwe wet met de Woo, AVG en andere informatiewetten.
Ruimte en inspraak
Doordat er veel informatiewetten op de decentrale overheden af komen, willen zij de ruimte om zich goed voor te bereiden en de nieuwe regels goed te implementeren. Ook willen zij ruimte voor inspraak. Zo willen zij beslissingsruimte over waar en hoe informatie precies moet worden bewaard en voor hoe lang.
Compensatie voor extra kosten
De implementatie van onder meer de nieuwe Archiefwet brengt veel extra kosten mee voor de decentrale overheden. Zij zien daarom graag een compensatie van die kosten vanuit het Rijk.
Herstel van vertrouwen
De waterschappen zijn er voorstander van om meer en meer als één overheid op te treden, zeker als het gaat om digitale dienstverlening. In de Archiefwet draait het om toekomstbestendige toegankelijkheid van overheidsinformatie. In hun visiedocument op de digitale transformatie ‘De Vaarkaart – digitaal op koers’ geven de waterschappen daarbij aan dat er een aangetast vertrouwen in de overheid is, als het gaat om transparantie. De nieuwe Archiefwet zal dan ook verantwoord en bewust gebruik van informatie moeten borgen om dit vertrouwen te herstellen.
Op 21 januari heeft Eerste Kamerlid Dessing (FVD) vragen gesteld aan de minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur en de minister van Infrastructuur en Waterstaat. De vragen hebben betrekking op de manier waarop de Nederlandse waterkwaliteit wordt gemeten.
Dessing stelt in totaal zestien vragen aan de ministers, onder meer over wijzigingen in de gehanteerde meetsystematiek als het gaat om waterkwaliteit. Ook het one out, all out-principe komt in de vragen aan bod. Lees alle ingediende vragen van Kamerlid Dessing.
Wat vindt de Unie van Waterschappen?
De Unie van Waterschappen vindt dat de kwaliteit van het Nederlandse oppervlaktewater moet worden verbeterd. Daar zijn de waterschappen op allerlei manieren mee bezig. Een goede kwaliteit van het water in sloten en plassen is van levensbelang.
Niet alleen voor de gezondheid van de mens, maar ook van de natuur. Waterschappen hebben de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in het verbeteren van de waterkwaliteit. Ze blijven hier hard aan werken, maar ook landbouw, industrie, het Rijk en inwoners zijn aan zet.
Op 22 januari deed de rechter uitspraak in de zaak die Greenpeace aanspande tegen de staat over de stikstofaanpak en natuurherstel. De rechter heeft Greenpeace in het gelijk gesteld en stelt dat de staat inderdaad te weinig heeft gedaan om natuur te beschermen tegen stikstofuitstoot. De waterschappen hebben voor de uitvoering van hun wettelijke taken een robuuste natuur nodig en zijn dan ook voorstander van meer snelheid en duidelijkheid bij het oplossen van het stikstofprobleem. Vertraging voor projecten ligt echter ook op de loer en dat heeft volgens de waterschappen een averechts effect op natuurherstel.
Volgens de rechtbank heeft de Nederlandse overheid sinds 2002 te weinig gedaan om de stikstofuitstoot naar beneden te brengen. De rechter eist dat de regering alsnog de doelen haalt die ze voor 2030 zelf heeft gesteld. Ook wordt er een dwangsom van 10 miljoen euro opgelegd als de staat er niet in slaagt de doelen voor 2030 te halen.
Noodzaak voor sterke natuur
Om de wettelijke waterbeheertaken van de waterschappen uit te kunnen voeren is een robuuste natuur die goed water kan opvangen en bestand is tegen verdroging van essentieel belang. Ook zullen er maatregelen nodig zijn om de waterkwaliteit in Nederland te verbeteren. Daarom onderkennen de waterschappen ook dat er een versnelling nodig is in natuurherstel.
Breder kijken dan stikstof alleen
De waterschappen kunnen een rol spelen in die benodigde versnelling. Zo kunnen relatief eenvoudige waterbeheermaatregelen snel effect hebben op bijvoorbeeld het watervasthoudende vermogen van de bodem. Hierbij valt te denken aan het flexibel omgaan met peilbeheer en het plaatsen van stuwen in sloten om water langer vast te houden. De waterschappen zitten daarom aan tafel bij provincies en het Rijk om deze kans te verzilveren. De waterschappen geven daarbij aan dat er verder moet worden gekeken dan alleen naar stikstofreductie. Alternatieve teelten die bijvoorbeeld in de plaats van veehouderijen komen, kunnen namelijk een negatiever effect hebben op de waterkwaliteit.
Gevolgen voor projecten
Eerder deze maand besloot de rechter al dat intern salderen niet meer mogelijk is zonder natuurvergunning. Deze wijzigingen beperken de mogelijkheden van waterschappen en kunnen gevolgen hebben voor de voortgang van projecten, zoals de uitvoering van Kaderrichtlijn Water (KRW)-maatregelen. Het is nog onduidelijk of de uitspraak in de Greenpeace-zaak soortgelijke gevolgen gaat hebben voor de projecten van de waterschappen.
Vrees voor impasse en netcongestie
De waterschappen vrezen voor een impasse zoals in 2019 na de uitspraak van de Raad van State over de stikstofaanpak van het Rijk. Voor de veiligheid van en gezondheid in Nederland is het erg belangrijk dat de waterschappen hun werk aan sterke dijken, schoon en voldoende water te allen tijde kunnen voortzetten. Veel van de projecten van de waterschappen dragen ook bij aan het verbeteren van de natuur en de waterkwaliteit. Vertraging van die projecten zal natuurherstel alleen maar verder op de lange baan schuiven.”
Noodzaak voor elektrisch werken
De Unie van Waterschappen ziet ook dat deze uitspraak het gebruik van elektrisch werken bij projecten noodzakelijker zal maken en daarmee ook de toch al hoge druk op het elektriciteitsnet verder wordt opgevoerd. De Unie van Waterschappen roept het Rijk daarom op om vol in te zetten op oplossingen voor netcongestie en lokale opwekmogelijkheden mogelijk te maken.
De Tweede Kamer heeft op 21 januari een motie aangenomen van Kamerlid Vermeer van BBB. De motie roept de regering op om regie te nemen over de effecten van een mogelijke AI-fabriek in Groningen op het landschap, het energiesysteem, het watergebruik en het benutten van restwarmte.
Wat staat er in de motie?
Tijdens een wetgevingsoverleg op 11 november gaf de Minister van Economische Zaken aan dat Groningen een mogelijke locatie is voor een AI-fabriek. Deze fabriek kan Nederland tot een koploper maken op het gebied van kunstmatige intelligentie en de concurrentiepositie van ons land versterken. De motie vraagt aandacht voor de neveneffecten van een AI-fabriek, zoals de impact op het landschap, het gebruik van energie en water, en de mogelijkheden om restwarmte te benutten.
De waterschappen zien de kansen die AI de maatschappij kan brengen. Wel benadrukken ze dat dit verantwoord en ethisch moet gebeuren. Energie- en watergebruik moeten dus op een verantwoorde manier worden meegewogen, zoals de waterschappen dat ook hebben onderschreven in de ambities uit het visiedocument ‘Vaarkaart – digitaal op koers’ en de uitgangspunten uit het AI-kompas.
Hoe nu verder?
De regering zal de Kamer begin 2025 verder informeren over de plannen voor de AI-fabriek. De Unie van Waterschappen blijft de ontwikkelingen volgen.
